Bezpośrednio po wybuchu I wojny światowej Józef Piłsudski w Krakowie rozpoczął formowanie polskich oddziałów ochotniczych, czyli Legionów Polskich. Przyjmuje się, że przez szeregi tej formacji przeszło ponad 30 tys. żołnierzy. Nie jest też znana dokładna liczba łodzian, która zasiliła Legiony. Przyjmuje się, że było ich 800. Oczywiście nie piszemy tu o zaciągu jednorazowym. Przedstawiona tu liczba ośmiuset łodzian w Legionach tyczy całego okresu wojny.

Pierwsi mieszkańcy naszego miasta do Legionów trafili już w sierpniu 1914r., były to jednak przypadki pojedyncze, mowa tu o kilku lub maksymalnie kilkudziesięciu ochotnikach. Kolejna okazja do zasilenia przez łodzian Legionów pojawiła się po zajęciu miasta przez wojska niemieckie w październiku 1914 r. Z chwilą opuszczenia Łodzi przez Niemców w kierunku Częstochowy udały się dwie grupy ochotników liczących razem ok. 240 żołnierzy. Oczywiście nie wszyscy z nich wywodzili się z Łodzi, wielu z nich zamieszkiwało okolice naszego miasta. Wiosną i latem 1915r. do Legionów trafiła kolejna grupa łódzkich ochotników i ocenia się, że w tym okresie legionowe szeregi zasiliło ich blisko 300.

Od września 1915 r. do października 1916 r., kiedy to władze okupacyjne wstrzymały przyjmowanie ochotników do Legionów trafić miało 150 kolejnych legunów. Po „kryzysie przysięgowym” i przekształceniu Legionów w Polską Siłę Zbrojną przeprowadzono jednorazowy pobór do tej formacji w listopadzie 1917 r. przyjęto wtedy w Łodzi 64 chętnych. O czym można było przeczytać w „Gazecie Łódzkiej”.

„Gazeta Łódzka” 27 XI 1917 r. nr 327, s. 3.

Od opisywanych wydarzeń mija sto lat. Trudno, przez cały ten czas znaleźć  informacje o wkładzie mieszkańców Widzewa w legionowy dorobek. Okazuje się, że z Widzewa poszło ich minimum 52 ochotników znanych z imienia i nazwiska, oraz kilkudziesięciu następnych czeka na weryfikację. Autorowi udało się odnaleźć jedną niewielką wzmiankę prasową o tych wydarzeniach. 24 grudnia 1916 r. w czasie wiecu przedwyborczego Narodowego Związku Robotniczego w sali fabrycznej zakładów „Heinzla i Kunitzer” pan Szybiłło mówił: „na wstępie swojego przemówienia oddał hołd 30 członkom „Narodowego Związku Robotniczego z Widzewa, którzy na pierwsze wezwanie stanęli w szeregi Legionów Polskich, by walczyć za „Wolność i Lud”, a niektórzy z nich jak Boniecki, Laszkiewicz, Tomczak i Wojciechowski legli na polu chwały”.

Gazeta Łódzka, 28 XII 1916 r., nr 357, s. 5.

Obszerną wiedzę na temat tamtych wydarzeń dostarczyły autorowi listy autorstwa rodzeństwa Tomczak – Tomaszewskich przekazane w formie niepublikowanego tekstu PDF opracowanego przez panią Anetę Stawiszyńską pt: „Korespondencja rodzeństwa Antoniny, Feliksa, Jakuba i Stanisława Tomczak – Tomaszewski z lat I wojny światowej.”  Niezwykle cenne okazały się także zdjęcia i listy przechowywane przez pana Andrzeja Mikułę, potomka rodzin Stolarskich i Puksztów z Widzewa.

Już samo zestawienie wysiłku wniesionego w rozbudowę Legionów przez całą Łódź względem jej widzewskiej dzielnicy musi wywołać zdziwienie. Uwzględniając potencjał ludnościowy miasta i dzielnicy okazuje się, że z Widzewa  poszło „do Piłsudskiego” pięć razy więcej ochotników niż z Łodzi. Kibiców RTS-u zainteresuje z pewnością jeszcze jeden fakt, że duży wkład o pionierskim znaczeniu mieli w tych wydarzeniach gimnastycy TMRF.

Gimnastycy „Widzewa” w Legionach Polskich

Powstałe w 1910 r. Towarzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego posiadało dwie sekcje sportowe. Pierwszą z nich była piłkarska, która w roku 1911 przystąpiła do rywalizacji w Łódzkiej Lidze Piłkarskiej. Drugą była sekcja gimnastyczna, którą w TMRF zaczęto uprawiać pod koniec 1912 r. O powołaniu tej sekcji dowiadujemy się ze sprawozdania przedstawionego w marcu 1913r. na corocznym Ogólnym Zebraniu Towarzystwa. W sprawozdaniu czytamy, że: „W ostatnich czasach wprowadzono lekcje gimnastyki, z której korzysta przeciętnie do 20 osób.”

W ówczesnej prasie zachowały się dwie informacje o występach widzewskich gimnastyków. Pierwszy pokaz odbył się 14 grudnia 1913 r. w Sali Towarzystwa Strzeleckiego przy Wodnym Rynku 4. „W popisach udział wzieło ok. 30 zawodników, a ich kunszt obserwowało kilkuset widzów”. Kolejny publiczny występ gimnastyków miał miejsce pół roku później 21 czerwca 1914 r., na boisku przy ul. Wodnej 4. Tym razem „26 członków sekcji pokazało lekcję poglądowa, następnym punktem programu były ćwiczenia na poręczach, oraz ćwiczenia wolne z laskami w których udział wzięło 23 zawodników”.

W sprawozdaniu za 1913r. czytany, że: „Na listę ćwiczących zapisało się 70 członków, lekcji odbyło się 86, na których zanotowano obecność 2347, pod koniec roku zapisało się na listę ćwiczących 15 chłopców i na 14 lekcjach zanotowano obecność 128. Ogółem ćwiczących się 85, lekcji ogółem 100, obecności zanotowano 2475.

Jak widać z powyższych informacji sekcja liczyła 70 dorosłych i 15 nieletnich członków. Najprawdopodobniej połowa z nich ćwiczyła intensywnie, druga cześć robiła to sporadycznie lub z ćwiczeń rezygnowała. Możliwe, że posiadająca dwuletni staż sekcja składała się z dwóch grup zaawansowanej - 23 osobowej i wstępnej biorącej udział w „lekcji poglądowej” niewiele liczniejszej.

Liczebność sekcji gimnastycznej jest o tyle istotna, gdyż znamy personalia 30 jej członków i jest to lista niepełna, a ośmiu z nich wstąpiło później do Legionów. I istnieje duże prawdopodobieństwo graniczące z pewnością, że było takich gimnastyków więcej.

Kibice Widzewa pewnie znają  poniższe zdjęcie, ale niewielu wie kto na nim jest.

Jest na nim uwieńczonych 24 gimnastyków poczynając od górnego rzędu; 1 - Nowakowski Stanisław, 2 - Łaczkowski Stefan (obaj w legionach), NN, 4 - Malinowski Franciszek, 5 - Karger Aleksander (obaj to policjanci zamordowani w roku 1940 w Twerze) , 6 - Sadura Jan (legun), NN, 7 - Marian Pukszta (peowiak, żołnierz AK zmarły na Syberii), 8 - Stanecki Antoni (peowiak), 9 - Pileś (Pieleś) Józef, NN, 10 - Półrolnik Antoni (żołnierz wojny polsko - bolszewickiej), 20 - Michałowski Walenty, 11 - Augustyniak Jan, NN, 12 - Grzelak Antoni (prezes Widzew, peowiak, zamordowany w Mauthausen, 13 - Bieniek (trener), trzeci z klęczących - Jagieloński vel Jagieliński Jan( legun) 14 - Kiermas Antoni (peowiak, zamordowany w Oświęcimiu), 15 - Rękowski Ludwik (peowiak), 16 - Krysztofiak Stefan (żołnierz Legionów), Jarzębowski Wincenty (sybirak), 17 - Augustyniak Adam, 18- Malowaniec Zygmunt.

Jak widać spośród 21 znanych z imienia i nazwiska gimnastyków, pięciu to żołnierze Piłsudskiego, a kolejnych pięciu było w Polskiej Organizacji Wojskowej. Łatwo domyśleć się jak wyglądałyby te liczby,  gdybyśmy znali cały skład sekcji.

Wśród widzewiaków tylko jedna osoba zaciągnęła się do Legionów w roku 1914. Był to Ignacy Boniecki, brat związanego z TMRF - Stanisława, poległ tego samego roku. To m.in. jego wymienia Szybiłło w cytowanym wcześniej przemówieniu. Kolejnym widzewiakiem w Legionach był Wojciech Wojciechowski, o nim też mówił Szybiłło. Wojciechowski podobnie jak późniejszy prezes Widzewa - Seweryn Malinowski do Legionów poszedł w połowie kwietnia 1915 r.

Następnie co kilka tygodni do Legionów udawało się pięć kilkuosobowych grup widzewiaków. O zastosowaniu takich metod działania w celu przedostania się do Piotrkowa  możemy przeczytać w raportach delegatów Naczelnego Komitetu Narodowego. 

Archiwum Państwowe w Krakowie, Akta Naczelnego Komitetu Narodowego, t. 334 Raporty i korespondencja z placówką werbunkową w Łodzi 1915-1916, k. 179.

Grupa kwietniowa

W jej skład wchodziło przynajmniej sześć osób: Adam Brojek, Jan Jagieloński, bracia Alfons i Stanisław Nowakowscy, Stefan Stolarski i Władysław Wójtowicz. Jej opiekunem, przewodnikiem był Jerzy Neugebauer. Świadczyć o tym może zachowany w Aktach NKN raport:

Archiwum Państwowe w Krakowie, Akta Naczelnego Komitetu Narodowego, t. 334 Raporty i korespondencja z placówką werbunkową w Łodzi 1915-1916, k. 127.

Ochotnicy Ci, przybyli do Piotrkowa 25 kwietnia. Czterech trafiło na stałe do 1 pp (Brojek, Jagielloński, Nowakowski, Wójtowicz). Wszyscy byli także gimnastykami Widzewa. Stefan Stolarski jako jeden z nielicznych widzewiaków zasilił szeregi legionowej artylerii. Antoni Nowakowski zaś służył przez dwa miesiące również w 1pp, ale po tym okresie przeniesiono go do kompani technicznej przy Komedzie Legionów.

Brojek Adam, ur. 1 XI 1896 w Łodzi, s. Władysława i Ewy. Ukończył szkolę powszechną, naukę kontynuował w Szkole Przemysłowo Włókienniczej po jej ukończeniu w roku 1912 rozpoczął praktyki w Widzewskiej Manufaktury, gdzie pracował w biurze do roku 1915. W tym okresie był także członkiem sekcji gimnastycznej TMRF „Widzew”. 24 IV 1915 r. zaciągnął się do Legionów Polskich w których służył do sierpnia 1917 r. Następnie powrócił do Łodzi, gdzie zasilił szeregi POW. Od 1 II 1918 r. rozpoczął pracę w magistracie miasta. Brał udział w rozbrajaniu Niemców w listopadzie 1918 r. w Łodzi. Członek PPS; w roku 1919 brał czynny udział w kampanii samorządowej PPS. W listopadzie 1922 r. wstąpił do Związku Legionistów Polskich w Łodzi. Wybrany wiceprezesem zarządu ZLP w dniu 1 IX 1923 r., w roku 1925 powierzono mu mandat zastępcy członka zarządu. W 1924 r. uzupełnił wykształcenie w Szkole Nauk Społecznych i Ekonomicznych w Łodzi. W roku 1937 został członkiem Klubu Demokratycznego.

Jagieloński Jan, ur. 25 V 1897 r. w Łodzi, s. Wawrzyńca i Józefy. W Legionach Polskich od 24 IV  1915 z przydziałem do III baonu 1pp. Walczył pod Kaniowem, gdzie dostał się do niewoli bolszewickiej. Po udanej ucieczce w 1919 roku ponownie wstąpił do 1 PP Leg. W szeregach którego walczył również w czasie wojny polsko - bolszewickiej. Był członkiem Komisji Rewizyjnej Związku Rezerwistów przy Kole nr 3 na Widzewie. W okresie międzywojenny pracował jako biuralista.

Nowakowski Stanisław ps. „Izydor” ur. 12 XII 1894 r. w Łodzi, s. Władysława i Anny. Ukończył 6 klasowe gimnazjum. W latach 1924-27 studiował Wyższej Szkole Nauk Społecznych i Ekonomicznych w Łodzi. W latach 1906-1907 jako 12 letni chłopak był używany do przenoszenia broni przez bojówkę PPS w Łodzi w dzielnicy Widzew i na terenie fabryki Kestenberga. Od 24 IV 1915 do października 1915 r. służył w Legionach. 2 X 1915 r. dostał się do niewoli. W Rosji zaciągnął się do Korpusu gen. Dowbora-Muśnickiego. Do kraju wrócił w 1918r., brał udział w rozbrajaniu Niemców w Łodzi. W 1919 r. przewodniczący PPS w dzielnicy Łódź-Bałuty. Delegat na zjazd PPS z 23-27 VII 1921 r. i 2 VI 1924 r. W 1923 roku był organizatorem teatru na Widzewie złożonego z byłych legionistów. Organizował również wybory BBWR w tej dzielnicy. Wieloletni Prezes Związku Legionistów w Łodzi. W okresie międzywojennym pracował w Urzędzie miasta. Po 1945 r. członek zarządu Związku Weteranów Walk Rewolucyjnych 1905-1918.

Wójtowicz Władysław ps.„Stella”, ur. 25 I 1895r. w Łodzi, s. Ludwika i Józefy. Żołnierz 1 PP Legionów Polskich, do którego zaciągnął się 25 IV 1915 r. Po zakończeniu wojny pracował w „Widzewskiej Manufakturze” jako biuralista. W 1923 roku był organizatorem teatru na Widzewie złożonego z byłych legionistów. Od 1922  r. członek Związku Legionistów w Łodzi w którym w latach 1930-31 pełnił funkcję członka Zarządu. Członek Zarządu Związku Rezerwistów, Koła nr 3 na Widzewie w 1930 r.

Grupa majowa

Podobnie jak w przypadku pierwszej grupy składała się z przynajmniej sześciu członków. Byli to: Leon Idzikowski, Jan Kędzierski, Henryk Korytkowski, Feliks Krężołek, Stefan Łaczkowski i  Marian Rządkowski. Grupa ta do Piotrkowa przybyła 15 maja, podobnie jak w przypadku „grupy kwietniowej”, czterech trafiło do 1 pp. Łaczkowski i prawdopodobnie Krężolek zostali skierowani do szkoły podoficerskiej i odpowiednio trafili do 6 i 2 pp. Spośród tej grupy gimnastykę w TMRF uprawiał jedynie Stefan Łaczkowski.  

Łaczkowski Stefan, ur. 1894 w Łodzi, s. Antoniego i Józefy w Łodzi. Gimnastyk TMRF „Widzew”. W 1915 r. zaciągnął się do Legionów, służył w 6pp. W 1917 r. był „na werbunku” w Wieluniu. W 1923 roku był organizatorem teatru na Widzewie złożonego z były legionistów. Organizował wybory BBWR na Widzewie. Członek Stowarzyszenia b. wojskowych i rezerwistów m.in. Związku Legionistów Polskich. W okresie międzywojennym pracował jako urzędnik. Członek zarządu RTS „Widzew” z 1927 r. Działacz Stowarzyszenia im. J. Słowackiego na Widzewie.

Grupa czerwcowa

Najliczniejsza z widzewskich grup liczyła przynajmniej 11 ochotników i była najbardziej wyspecjalizowana, bo sześć osób z jej szeregów trafiło do kompani technicznej przy Komedzie Legionów. Grupa składa się z: Teofila Jelińskiego, Władysława Jędrzejewskiego, Stefana Kusidła, Piotra Laszkiewicza, Michała Pilichowskiego, Jana Sadury, Franciszka Stolarskiego, Stanisława Tomaszewskiego-Tomczaka, Romana Walenczaka, Ludwika Lewandowskiego i Antoniego Skiby. Do kompani technicznej odeszli: Jeliński, Jedrzejewski, Kusideł, Stolarski, Lewandowski i Skiba. Do 6 pp - Tomaszewski i Laszkiewicz (obaj polegli), do taborów - Walenczak, a do batalionu uzupełnień Sadura i Pilichowski. Grupa ta z Łodzi do Legionów wyruszyła 22 czerwca. W Centralnym Archiwum Wojskowym zachowały się ciekawe dokumenty potwierdzające ruchy kadrowe w kompanii technicznej tego dnia. Mianowice na „raporcie porannym” z 22 VI 1915 stan wyżywienia kompani technicznej to 3 oficerów i 84 szeregowych, a 23 VI to 3 oficerów i 107 szeregowych. Do kompani przybyło zatem 23 żołnierzy z czego sześciu pochodziło z Widzewa. W tej grupie odnajdujemy dwóch widzewskich gimnastyków: Jana Sadurę i Ludwika Lewandowskiego.

Centralne Archiwum Wojskowe, Zespół: Legiony Polskie i Polski Korpus Posiłkowy, sygn. I.120.1.130, s. 663.

Centralne Archiwum Wojskowe, Zespół: Legiony Polskie i Polski Korpus Posiłkowy, sygn. I.120.1.130, s. 678.

Lewandowski Ludwik, ur. 20 I 1896 w Koluszkach, s. Stanisława i Magdaleny. W Legionach Polskich od 1915 r. w kompani technicznej Komedy Legionów, internowany wSzczypiornie. Brał udział w wojnie polsko - bolszewickiej, szeregi wojska opuścił w 1927 r. Odznaczony Krzyżem Niepodległości, dwukrotnie Krzyżem Walecznych i brązowym Krzyżem Zasługi. W 1927 r. kandydował nieskutecznie na stanowisko łódzkiego radnego. Był członkiem rady nadzorczej Spółdzielni „Federacja” oraz prezesem i komendantem Koła nr III Związku Rezerwistów na Widzewie. Brał udział w pracach Stowarzyszenia im. J. Słowackiego, Związku Strzeleckiego, Związku Legionistów Polskich i Łódzkiej Spółdzielni Spożywców. Z wykształcenia przędzalnik, po 1927 r. pracował jako magazynier  w firmie Hoffrichtera.

Sadura Jan, ur. 14 X 1892 r. w Tuszynie, s. Edwarda i Józefy. Aresztowany wraz z bratem Stefanem w czasie Rewolucji 1905 roku za przynależność do PPS, został zwolniony jako małoletni. Członek POW. Od czerwca 1915 r. służył w Legionach Polskich, zwolniony po pół roku ze względu na stan zdrowia. Po opuszczeniu Legionów osiadł w Lublinie, brał udział w rozbrajaniu Austriaków i odsieczy Lwowa. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej w szeregach 8 pp leg. Z wykształcenia tkacz, ukończył 4-klasową szkolę powszechną, od 12 roku życia pracował w Zakładach Heinzla i Kunitzera. Po 1918 r. pracował jako handlowiec.